ဘာ့ကြောင့် ဖြစ်ရတာလဲ

မိုနိုအန် ကန်ကြီး ဖြစ်စဉ်ကို စုံစမ်း စစ်ဆေး အပြီး ပြန်ရောက်လာတဲ့ ဆီဂတ်ဆန် ဟာ သူ့ရဲ့ စုံစမ်း တွေ့ရှိ ချက်တွေကို စာတမ်း တစောင် ရေးပြီး တင်ပြ ခဲ့ပါတယ်။ ဒီစာတမ်းမှာ သူက ဒီလို ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် အမြောက်အများ ရုတ်တရက် ထွက်လာစေတဲ့ အကြောင်းတရားနဲ့ ပတ်သက်တဲ့ သီအိုရီကို တင်ပြခဲ့ပါတယ်။

သူက အခုလို ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ်တွေ ရုတ်တရက် ထွက်ပေါ့် လာရတာဟာ ကန်ရဲ့ ကြမ်းပြင်အောက် မြေအောက်ထဲက ချော်ရည်ပူ တွေကနေ ထွက်လာတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ဓါတ်ငွေ့တွေ စုမိခြင်းကြောင့် ဖြစ်တယ်လို့ တင်ပြ ခဲ့ပါတယ်။ 

ဒီ စာတမ်းကို Science သုတေသန ဂျာနယ်ကို တင်သွင်းတဲ့ အခါမှာတောာ့ အခြေအမြစ် မရှိဘူး ဆိုပြီး ပယ်ချတာ ခံခဲ့ ရပါတယ်။ 

ဂျာနယ် ရဲ့ အယ်ဒီတာ တွေကလဲ ဒီ ဘာသာရပ် နဲ့ပါတ်သက်လို့ သိပ်ပြီး စိတ်ဝင်စားခြင်း မရှိ ကြပါဘူး။ 

ဒါပေမယ့် နီအော့စ် ရေကန် ဖြစ်စဉ် အပြီးမှာတော့ ဒါတွေ အားလုံး ပြောင်းလဲ သွားခဲ့ပါတယ်။ လူ ထောင်ချီ သေဆုံးမှု ဖြစ်စဉ်ကြောင့် ထိတ်လန့် တုန်လှုပ် သွားကြတဲ့ နိုင်ငံတကာ အစိုးရ တွေနဲ့ ပညာရှင် တွေဟာ ဒီ ကန်ကြီး ရှိရာကို ဆင်းလာကြပြီး သုတေသန တွေကို အင်တိုက် အားတိုက် ဆောင်ရွက် လာကြပါတယ်။

သူတို့ရဲ့ သုတေသနက ဆီဂတ်ဆန် ရဲ့ သီအိုရီကို ထောက်ခံတဲ့  အထောက်အထား အများအပြား ဖော်ထုတ် ပေးနိုင် ခဲ့ပါတယ်။ 

နီအော့စ် ရေကန် ကြီး ရော၊ မိုနိုအန် ရေကန် ရောဟာ အရင် မီးတောင် ပေါက်ကွဲပြီး ကြွင်းကျန်ရစ် ခဲ့တဲ့ အပျက်အစီး အပိုင်းအစတွေ ပေါ်မှာ ဖြစ်ပေါ်နေတဲ့ ကန်တွေ ဖြစ်ကြပါတယ်။ ဒီ ကန်ထဲက ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ်တွေဟာ ကန်ကြမ်းပြင်က ကျောက်အပိုင်းအစ တွေကြားက ဖြစ်စေ၊ မြေအောက်ထဲက ချော်ရည်ပူ တွေကြားက ဖြစ်စေ ထွက်ပေါ် လာကြတာ ဖြစ်ပါတယ်။

အကြောင်းကြောင်းကြောင့် ဒီ ကြမ်းပြင်က ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ဓါတ်ငွေ့တွေဟာ အပြင်ကို မထွက်နိုင်ပဲ ပိတ်မိနေ ခဲ့ပါတယ်။ ဒီ ပိတ်မိနေတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ဓါတ်ငွေ့တွေဟာ နှစ်ကာလ ကြာလာတာနဲ့ အမျှ ကန်ရဲ့ ကြမ်းပြင်မှာ  တဖြည်းဖြည်း စုမိ လာခဲ့ပါတယ်။

ဒါက ဘာနဲ့ တူလဲ ဆိုတော့ အလွန် ကြီးမားတဲ့ ဆိုဒါပုလင်းကြီးနဲ့ တူနေပါတယ်။ ဒီ ပုလင်းကြီးကို ရာစုနှစ်ပေါင်း များစွာ လှုပ်လာလိုက်တာ။ (အဖုံးပိတ်ပြီး တချိန်လုံး လှုပ်နေတဲ့ ကိုကာကိုလာ ပုလင်းကြီး ကို မျက်စေ့ထဲ မြင်ယောင် ကြည့်ကြပါဗျာ)။

ဒီ ပုလင်းကြီးရဲ့ အဖုံးဟာ အကြောင်းကြောင်းကြောင့် ရုတ်တရက် ပွင့်သွားတဲ့ အခါမှာတော့ ကုဗပေပေါင်း ၂၇ ဘီလီယံလောက် ပမာဏ ရှိတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ဓါတ်ငွေ့တွေဟာ ရုတ်တရက် လေထုထဲကို ပေါက်ကွဲ ထွက်လာ ပါတော့တယ်။

ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ်ဟာ အောက်ဆီဂျင်ထက် လေးပါတယ်။ ဒီတော့ မြေပြင်နဲ့ ကပ်နေတဲ့ နေရာက အောက်ဆီဂျင်ကို အစားထိုး ဝင်ယူ လိုက်ပါတယ်။ ဒီအခါ မြေပြင်က လူနဲ့ တိရိစ္ဆာန် တွေဟာ ရှူစရာ အောက်ဆီဂျင် မရှိတော့ တဲ့အတွက် အသက်ရှူ ကျပ်ပြီး ရုတ်တရက် သေဆုံးကုန် ကြပါတယ်။

ဒီ သီအိုရီ အရ မေးစရာ တခု ပေါ်လာပါတယ်။ ဒါကတော့ ဒီ ဆိုဒါပုလင်း အဖုံးက ဘယ်လို ပွင့်သွားသလဲ ဆိုတဲ့ မေးခွန်းပဲ ဖြစ်ပါတယ်။

ချီ နဲ့ ဆူလီ တို့ရဲ့ ပြောပြချက်မှာ မြေပြိုသံကို ကြားတယ်လို့ ဆိုထားပါတယ်။ သုတေသီ တွေကလဲ ကန်ရဲ့ ကမ်းပါးတနေရာမှာ လောလောလတ်လတ် မြေပြိုထားတဲ့ လက္ခဏာ တွေ့ခဲ့ပါတယ်။ 

ကြီးမားတဲ့ ကျောက်တုံးကြီးတွေ ကန်ကြမ်းပြင်ကို အရှိန်အဟုန်နဲ့ ကျဆင်းလာတာဟာ ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ဓါတ်ငွေ့တွေ အတွက် ထွက်ပေါက် တစ်ခု ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့တယ်လို့ ပညာရှင် တွေက ယုံကြည် ကြပါတယ်။ မိုနိုအန် ကန်ကြီး ဖြစ်စဉ်မှာလဲ​ ဒီလို အလားတူ အဖြစ်အပျက် တခုခုက ကန်ကြမ်းပြင်က ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ်တွေကို လွတ်ထွက်သွားစေ ခဲ့မယ်လို့ ယူဆ ရပါတယ်။

ကာကွယ်ခြင်း

နောက်ထပ် ဒီလို ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ပေါက်ကွဲမှုမျိုး ထပ်မဖြစ် ရအောင် ကာဖွယ်ဖို့ ပညာရှင် တွေက အဖြေ ရှာခဲ့ကြပါတယ်။ 

ကန်ရဲ့ ကြမ်းပြင်က ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ထွက်မလာအောင် တာဆီးဖို့ ဆိုတာက မဖြစ်နိုင် ပါဘူး။ ဒါပေမယ့် ဒီ ကြမ်းပြင်အောက်မှာ ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ်တွေ ပိတ်မိ မနေအောင် လုပ်ဖို့တော့ ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။ ဒီလို ပိတ်မိ မနေအောင်ဆို ကြမ်းပြင်အောက်က ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ်တွေ ထွက်ပေါက်ရအောင် လုပ်ပေးဖို့ လိုပါမယ်။

ဒီ့အတွက် ပညာရှင် တွေဟာ အမျိုးမျိုး ကြံဆခဲ့ ကြပါတယ်။ အချို့က အင်အား ပြင်းထန်တဲ့ ဗုံးတစ်လုံးနဲ့ ကြမ်းပြင်ကို ဖေါက်ခွဲဖို့ အကြံပြု ကြပါတယ်။ အချို့ကလဲ ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ်ကို ခြေဖျက်ဖို့ ထုံးတွေ လောင်ထည့်ဖိ့ အကြံ ပြုပါတယ်။ ပညာရှင် အချို့ကတော့ ကြမ်းပြင်အောက်ထဲ ပိုက်ချပြီး ဓါတ်ငွေ့တွေ ထွက်ပေါက်ရအောင် လုပ်ဖို့ အကြံ ပြုကြပါတယ်။

ဒီ ပိုက်ချမယ့် အကြံဟာ အန္တရာယ် အကင်းဆုံး ဖြစ်တာမို့ အားလုံးက သဘော တူညီ ကြပါတယ်။ ဒါပေမယ့် ပြဿနာက ဒီပိုက်အတွက် လိုအပ်မယ့် ငွေကြေး ကုန်ကျစားရိတ်ကို ဘယ်က ရမလဲ ဆိုတာပဲ ဖြစ်ပါတယ်။

ဒီ ဖြစ်ရပ်ဆိုးကြီး ဖြစ်အပြီး ၁၃ နှစ် အကြာ ၁၉၉၉ ခုနှစ်မှပဲ အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု အစိုးရရဲဲ့ ထောက်ပံ့ ကူညီမှုကြောင့် ပိုက်လိုင်းကို စတင် တည်ဆောက် နိုင်ခဲ့ပါတယ်။ ပိုက်လိုင်းအတွက် စုစုပေါင်း ကုန်ကျစားရိတ်က အမေရိကန် ဒေါ်လာ ငါးသိန်း ကုန်ကျ ခဲ့ပါတယ်။ 

၅.၇ မက္မ အချင်းရှိပြီး အလျား ပေ ၆၆၆ ရှိတဲ့ ပိုက်လိုင်းကို ကန်ရဲ့ ကြမ်းပြင်အောက်ကို ချခဲ့ပါတယ်။ ဒီ ပိုက်ကနေ တစ်နှစ်ကို ကာဗွန်ဒိုင် အောက်ဆိုဒ် ဓါတ်ငွေ့ တန်ချိန် ၅,၅၀၀ ကို လေထုထဲကို စွန့်ထုတ် ပစ်ခဲ့ပါတယ်။ 

ဒီ စွန့်ထုတ်ပိုက်ဟာ အခု အချိန်အထိ အလုပ်လုပ် နေဆဲ ဖြစ်ပါတယ်။ ပညာရှင် များရဲ့ အဆိုအရ ဒီဒေသမှာ အန္တရာယ် ကင်းကင်းနဲ့ လူတွေ ပြန်လည် အခြေချ နေထိုင်နိုင်ဖို့ နှစ်ပေါင်း ၃၀ လောက် အချိန် ယူရမယ်လို့ ဆိုပါတယ်။ ဒီလို အန္တရာယ် ရှိနေဆဲ ဖြစ်ပေမယ့် ဒီဒေသမှာ ရှေးရိုးစဉ်ဆက် နေထိုင်ခဲ့တဲ့ သူတွေကတော့ အန္တရာယ်ကို မမှုပဲ ပြန်လည် အခြေချ နေထိုင် နေပြီ ဖြစ်ကြပါတယ်။

Ref: How Cameroon’s biggest lakes exploded — and killed 1,800 people | Big Think